امیرالله شمقدری

پیشینه فرهنگی و ادبی ایران، سرشار از شاعران و دانشمندانی است که آثار ادبی آنان سبب هویت‌بخشی و سربلندی ایران و ایرانیان شده است. مطالعه تاریخ ادبیات و فرهنگ گذشته و تجربه‌های پیشین، اندوخته ارزشمندی است تا صاحبان قدرت و حاکمیت برای حفاظت از تولیدات غنیِ سرمایه‌های ادبی این مرز و بوم، برنامه‌ریزی و نقشه راهی طرح‌ریزی کنند تا ضمن پاسداشت این ذخایر ارزنده، زمینه رونق و انس و پیوند آحاد جامعه با آن دستاوردها فراهم شود.

داستان‌های جذاب حماسه ملی ایرانیان در شاهنامه فردوسی، غزلیات حافظ شیرین سخن، حکمت‌های زیبای گلستان سعدی، مضامین و حکایات و نکته‌های عرفانی مثنوی معنوی مولانا، آثار ذوقی و هنری عطار نیشابوری و بسیاری دیگر از آثار ارزشمند، فاخر و ادبی این مرز و بوم، در انتظار یک برنامه‌ریزی همه‌جانبه و فراگیر است تا نسل جوان جامعه، با این دستاوردهای ماندگار و پر ارزش ادبی خود، بیش از پیش آشنا شود و از آن، بهره بیشتر گیرد.

هنگامی که پژوهشگران غیر ایرانی برای درک و بهره‌گیری از آثار گرانسنگ زبان و ادب فارسی، به آموزش و تعلیم زبان فارسی علاقه‌مند می‌شوند و بسیاری از ایشان به تصحیح کتاب‌های ادیبان و سخنوران و نگاشتن تاریخ ادبیات ایران اهتمام می‌ورزند، شایسته است برای بهره‌گیری از این تولیدات ارزشمند ادبی، کاربست‌هایی تهیه و راه‌های افزایش انس مردم به‌ویژه نسل جوان، جست‌وجو شود. به نظر می‌رسد مردم ما، امروزه با آثار ارزشمند مفاخر ادبی کمتر آشنایند و یا از آن‌ها کمتر بهره می‌برند. امید است این نوشتار سبب رفتن به دنبال راهکارهای علمی و کاربردی و روش‌های انس و الفت و بهره‌گیری بیشتر جامعه از گنجینه‌های زبان و ادب فارسی شود.

25 اردیبهشت، روز پاسداشت زبان و ادب فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی نام گرفته است. به مناسبت این روز بزرگ چند نکته درباره اثر فاخر و گرانسنگ زبان و ادب فارسی، شاهنامه فردوسی تقدیم علاقه‌مندان و دلدادگان زبان فارسی می‌نمایم.

واقعاً شاهنامه فردوسی چه ارزشی دارد؟

1.      فردوسی فرهنگ، زبان و تاریخ حماسه ایرانیان را با شاهنامه جاودانه ساخت. شاهنامه شناسنامه ملت ایران و تاریخ داستانی و حکایت نیاکان ماست. آن حکیم فرزانه هویت ملی و تمدن ایرانی را با این اثر فاخر در عرصه جهانی به نمایش گذاشت.

2.      امروزه شاهد هستیم که شاهنامه فردوسی به تمام زبان‌های زنده دنیا ترجمه شده است. اینکه برخی از اندیشمندان دنیا از شرق گرفته تا غرب به تصحیح شاهنامه می‌پردازند و افتخار ثبت معروف‌ترین‌های تصحیح و چاپ شاهنامه فردوسی را به خود اختصاص می‌دهند گواه بسیار جالب توجهی از اقبال جهانی به این اثر بزرگ و ارزشمند ادبی دنیاست.

3.      شاهنامه فردوسی قلب ادبیات جهان را درنوردیده است. بسیاری از داستان‌های پهلوانان گوناگون شاهنامه در ادبیات جهان منعکس است. به گواهی آثار ادبی لامارتین فرانسوی، گوته شاعر آلمانی، ویکتورهوگو نویسنده بزرگ فرانسه و بسیاری دیگر از شاعران و اندیشمندان جهان، شاهد تأثیرپذیری فراوان ایشان از داستان‌های شاهنامه فردوسی هستیم. شخصیت‌ها و مضامین داستان‌های شاهنامه در آثار این اندیشمندان بزرگ دنیا قابل ردیابی است و این گواهی روشن بر تأثیرات جهانی حکیم توس است.

4.      مردم‌شناسی از دیگر ویژگی‌های ارزشمند اثر بزرگ فردوسی است. با مطالعه شاهنامه می‌توان به سابقه فرهنگی، ادبی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایران و ایرانیان دست یافت. سخاوت، شجاعت، وفای به عهد، نشاط، میهمان‌نوازی، مرزبانی و حراست از حدود و ثغور کشور، امداد و نیکوکاری و بسیاری دیگر از روحیات فردی و اجتماعی ایرانیان از جمله جلوه‌هایی است که در شاهنامه فردوسی به عنوان هویت ایرانی تبیین شده است.

5.      فن بیان و توصیف قوی و ایجاز در سخن از شاهکارهای فردوسی توسی است. تصویرگری‌های فردوسی در شاهنامه، معجزه کلمه و کلام، کلیدواژه‌های جذاب و اثربخش، مخاطب‌سنجی و ایراد سخن به اقتضای حال و مقام، از ویژگی‌های سحر بیان حکیم توس است. فردوسی در مقدمه بسیاری از داستان‌های شاهنامه با هنرمندی تمام آرام آرام ذهن خواننده را درگیر ماجرا می‌کند و در نقاط اوج داستان، به انتقال مؤثر مضامین زیبا و مقاصد خود در ذهن مخاطب می‌پردازد.

6.      شاهنامه فردوسی با حدود 60 هزار بیت شعر، یکی از بزرگ‌ترین آثار ادبی، هنری و حماسی دنیاست. 30 سال از عمر فردوسی برای سرودن شاهنامه هزینه شد و حکیم توس با صدای بلند فریاد زد که «تو این را دروغ و فسانه نخوان». فردوسی داستان را برای سرگرمی بیان نکرد. او مفاهیم و مضامین اخلاقی و اجتماعی و تربیتی را در قالب داستان به زیباترین و مؤثرترین روش به ذهن مخاطب و خواننده منتقل می‌کند.

7.      شاهنامه فردوسی دارای نظریات علمی جهانی است. برای نمونه نظریه علمی عقده حقارت و شخصیت متعلق به شخصیتی علمی به نام «آلفرد آدلر» اتریشی است. آدلر ویژگی‌هایی شامل تنفر، خشم، انتقام‌جویی، حسادت، تناقض رفتاری، ترس و هراس، استفاده ابزاری از ارزش‌ها و تکبر را از مختصات انسان‌های دارای عقده حقارت و شخصیت معرفی می‌کند. جالب توجه اینکه حکیم فرزانه توس هزار سال پیش از آدلر همه این ویژگی‌ها را در یکی از شخصیت‌های داستانی شاهنامه بیان کرده است. شغاد، برادر ناتنی رستم نماد شخصیتی است که دارای عقده حقارت و شخصیت است و تمام خصوصیت‌های بیان شده در نظریه عقده حقارت و شخصیت آدلر در این شخصیت داستانی شاهنامه متمرکز است.

سال‌ها پیش «هنرپیشه‌ای مشهور در لندن درگذشت که تمام شهرتش به بازی نقش هاملت بود. فردوسی چند برابر شکسپیر داستان دارد که می‌توان از آن فیلم‌ها و نمایش تهیه کرد» (رک.جلال خالقی مطلق). بیش از هزار سال است که درباره ارزش و عظمت اثر فاخر فردوسی گفت‌وگو می‌کنیم. امید است از این شاعر گرانقدر که بر قله زبان و ادب فارسی می‌درخشد بیشتر بهره گیریم.